„Sprawiedliwość, pokój i ochrona stworzenia”

Zatrzymam się pokrótce na dwóch pozostałych dokumentach opracowanych przez kapitułę w Meksyku, podając kilka ogólnych informacji.
Tekst Sprawiedliwość, pokój i ochrona stworzenia jest swego rodzaju wielkim przesłaniem, które czerpie inspirację – jak przypomniano we wstępie – z tego, co w tamtych latach nazwano „duchem Asyżu”. Nawiązuje do niezwykłego wydarzenia zaplanowanego przez św. Jana Pawła II i obchodzonego 27 października 1986 r. w Asyżu: modlitewnego spotkania w intencji pokoju, które zgromadziło najbardziej autorytatywnych przedstawicieli wielu religii świata.
W pracę ojców kapitulnych wprowadził referat fr. Petera Damiana Massengill, delegata generalnego ds. sprawiedliwości, pokoju i ochrony stworzenia, który pomógł właściwie umiejscowić ten szeroki i złożony temat.
Dokument Sprawiedliwość, pokój i ochrona stworzenia przedstawia najpierw szeroki obraz sytuacji w świecie (tej ówczesnej sytuacji, która z pewnością nie uległa dziś poprawie) w odniesieniu do trzech dziedzin przywołanych w tytule. Zauważa, że choć ludzkość korzysta z dobrodziejstw, jakie daje rozwój nauki i techniki, i wzrosła pewna pozytywna wrażliwość społeczna, to „drugie tysiąclecie dobiega końca w świecie kontrowersyjnym, pełnym propozycji i napięć, lęków i nadziei, cieni i świateł”. Dalej omawia wiele negatywnych zjawisk trapiących ludzkość (uwaga „staje się bardziej ożywiona – stwierdza – w kraju Ameryki Łacińskiej, kontynencie udręczonym, ziemi wielkich cierpień i wielkiej nadziei dla Kościoła, gdzie są już liczni męczennicy miłości, którzy oddali życie w obronie najuboższych: wśród nich także czterech naszych współbraci”). Lista negatywnych elementów charakteryzujących świat została podana z pewnym rozmachem: od licznych przejawów ubóstwa do niezliczonych przypadków naruszania życia i godności ludzkiej, podstawowych praw człowieka. I wymienia: rozpowszechniona praktyka aborcji, wciąż wysoki wskaźnik śmiertelności niemowląt, mnogie formy marginalizacji i niesprawiedliwości, niedemokratyczne reżimy, różnego rodzaju dyskryminacja, nowe warianty kolonializmu, i tak dalej, aż do powszechnego narzucania systemu gospodarczego i finansowego, który faworyzuje bogatych, co prowadzi po raz kolejny do smutnej konstatacji, że „bogaci stają się coraz bogatsi, a biedni coraz biedniejsi”. Do tego dochodzi irracjonalna eksploatacja ziemi i jej zasobów ze wszystkim, co się z tym wiąże.
Oczywiście, najnowsze magisterium Kościoła, w szczególności papieża Franciszka, pozwala dziś uaktualnić ten obraz, ujmując jeszcze bardziej dramatyczne sytuacje (por. Evangelii gaudium, 52-60; 186-237; Laudato si’, 17-61).
Biorąc pod uwagę tę sytuację w świecie, która nie może nas pozostawić obojętnymi, dokument, po rozważeniu inspirujących wartości pochodzących ze słowa Bożego, nauki społecznej Kościoła oraz postaci i duchowości św. Franciszka, proponuje Zakonowi zdecydowane zaangażowanie na rzecz sprawiedliwości, pokoju i ochrony stworzenia. Zobowiązanie to wyrażone jest w trzech stwierdzeniach, na które położono szczególny nacisk:

„W obliczu licznych i rozległych sytuacji niesprawiedliwości, my, w duchu i stylu Franciszka, czujemy się braćmi wszystkich ludzi, odrzucamy wszelkie formy dyskryminacji i oświadczamy, że w szczególny sposób uznajemy za naszych braci tych, którzy są ofiarami wszelkich form niesprawiedliwości: w nich w szczególności widzimy obecnego Jezusa (por. Mt 25)”.

„W obliczu sytuacji konfliktowych, zbrojnych i innych, które są przed naszymi oczami, chcemy być zawsze i wszędzie ludźmi pokoju”.

„W obliczu tego wszystkiego, co zagraża rzeczywistości stworzenia, będącego darem i odblaskiem Bożej mądrości i dobroci, zamierzamy stać się promotorami skutecznego szacunku dla świata przyrody, «mieszkania» obecnej i przyszłej ludzkości”.

Dokument stara się następnie zilustrować, także za pomocą bardzo konkretnych wskazań, jak te zobowiązania powinny nabierać kształtów na różnych poziomach (poszczególnych braci, wspólnot itp.).
Chodzi więc o to, abyśmy jako rodzina zakonna i jako poszczególni bracia stawali po stronie ubogich, uciśnionych, zepchniętych na margines, wyzyskiwanych; wzrastali w czujności wobec wszelkich form niesprawiedliwości; byli zwiastunami i promotorami – nie tylko słowami, ale zaangażowaniem naszego życia – sprawiedliwości, przebaczenia i pojednania, tolerancji, akceptacji i szacunku dla wszystkich, otwartego i szczerego dialogu, niestosowania przemocy, kultury życia. I jeszcze wymaga się od nas, abyśmy podnosili głos przeciwko wszelkim formom eksploatacji planety, wychowywali w miłości do środowiska naturalnego, prowadzili wyważony styl życia.
Zakłada się również, że przyjęte oświadczenia „są bardzo zobowiązujące i wymagają jasnej, stanowczej i odważnej spójności”. Nie lekceważymy – stwierdza się – naszych ograniczeń i uznajemy, że musimy zaproponować ciągły wysiłek nawrócenia, o który codziennie prosi nas Pan.
Tekst przyjęty przez kapitułę ma tę zaletę, że nie tylko eksponuje dobre intencje, ale proponuje konkretne wskazania, uwzględniając obszary braterstwa, formacji i służby ludziom. Ukazuje to wszystko na różnych poziomach: poszczególnego brata, życia braterskiego we wspólnocie, prowincji, Zakonu, dając szereg interesujących wskazań, z pewnością aktualnych również dzisiaj.
Pamiętam, że ten dokument wymagał pracochłonnego i przedyskutowanego opracowania, właśnie dlatego, że konkretność propozycji powodowała – jak zawsze, gdy próbuje się przełożyć zasady na rzeczywiste wybory – rozbieżności lub zróżnicowane odczucia.
Uważam zresztą, że temat sprawiedliwości, pokoju i ochrony stworzenia (zwłaszcza ten trzeci element) był raczej nowy na naszych zebraniach kapitulnych, zajmujących się zazwyczaj ściśle wewnętrzną problematyką dotyczącą Zakonu czy życia zakonnego. Przecież funkcja delegata generalnego ds. sprawiedliwości, pokoju i ochrony stworzenia została ustanowiona na kapitule generalnej w 1989 r., a więc zaledwie trzy lata wcześniej. Z tego punktu widzenia kapituła meksykańska musi być doceniona za odwagę szerokiego spojrzenia, za zwrócenie uwagi na świat w duchu Gaudium et spes, za umiejętność poruszania się w historii z tym proroczym podejściem, do którego zachęcają dziś Kościół chrześcijanie „słuchający słowa Bożego” i autentyczni franciszkanie naszych czasów.

„Studium charyzmatu franciszkańskiego na różnych etapach formacji”
Trzeciemu dokumentowi poświęcę niewiele miejsca. Nie dlatego, że temat formacji nie zasługuje na uwagę; jego znaczenie w sferze kościelnej, a zwłaszcza dla osób wybierających życie zakonne lub stan duchowny, jest bowiem coraz bardziej widoczne. Można jednak powiedzieć, że podjęcie tego tematu w mieście Meksyk było wynikiem ogromnej pracy, rozpoczętej już jakiś czas temu i kontynuowanej w szczególności przez kolejną nadzwyczajną kapitułę generalną w 1998 r. (odbyła się w Ariccia), która wydała dokument końcowy zatytułowany Formacja w Zakonie. Kierunki odnowionego zaangażowania.
Podejmując ten temat w Meksyku, szczególną uwagę poświęcono refleksji nad tym, w jaki sposób ukazać braciom odbywającym formację początkową i ustawiczną treści charyzmatu franciszkańskiego i pomóc w ich przyswojeniu.
Zanim temat został podjęty, asystent generalny ds. formacji fr. Santos Játiva Mateo wyjaśnił, jak doszło do podjęcia decyzji o zajęciu się tym zagadnieniem. Interesujące było to, że prośba wyszła od wychowawców z Zakonu. Najwyraźniej potrzebne było wsparcie umożliwiające poznanie franciszkanizmu i przystosowanie go do przeżywania nie w sposób improwizowany czy niejasny, ale precyzyjny i poważny, a przy tym z konieczną stopniowością, mając na uwadze różnorodność wieku, studiów i stanu osób formowanych: od tych, którzy wykazują pewne oznaki powołania i wstąpienia do Zakonu, do tych, którzy angażują się w formację ustawiczną, przyjmując również wskazania Kościoła dotyczące formacji w życiu zakonnym.
Powstały dokument czerpie z Discepolato francescano i uwzględnia cztery etapy lub cztery grupy odbiorców: pierwsze kroki (towarzyszenie powołaniu) i prenowicjat lub postulat; nowicjat; postnowicjat; formacja ustawiczna. Dla każdego z tych etapów podano: wprowadzenie zarysowujące odbiorcę formacji, cel i zadania prezentacji charyzmatu, treści do zaoferowania i niektóre możliwe tematy do podkreślenia. Na końcu umieszczono bibliografię w kilku językach.
Nie będę się dalej zagłębiał w ten dokument: dokładniejsze jego zilustrowanie oznaczałoby przepisanie go w całości. Zresztą, jak już wspomniałem, kolejna kapituła generalna nadzwyczajna, sześć lat później, była w znacznym stopniu poświęcona tematowi formacji. Uderzające jest to, że ten ważny temat został potraktowany ze szczególną uwagą również na kapitule meksykańskiej.

Kilka interesujących dodatków
Oficjalna dokumentacja kapituły generalnej w Meksyku nie kończy się na trzech przedstawionych tekstach. Warto jeszcze zwrócić uwagę na inne pisma. Są to:
34 dekrety zaczerpnięte bezpośrednio z dokumentów kapitulnych, gdzie podano dokładne wskazania; odpowiednio i należycie zatwierdzone przez głosowanie (przykład do zrozumienia: dekret 18 stwierdzał, że „sytuacja klasztoru, w którym jest mniej niż trzech braci przez okres trzech lat, ma być oceniona i rozwiązana przez kapitułę prowincjalną”: z nr. 55.2 Obecność i świadectwo…).
14 uchwał, czyli praktycznych wskazań, inicjatyw, wezwań do działania, wyłonionych w dyskusjach na kapitule; nie występowały jako takie w dokumentach; zostały również zatwierdzone przez kapitułę w drodze głosowania.
Wspomniane dekrety i uchwały w sposób rozsądny pozwoliły na sformułowanie jasnych norm lub wskazań, aby rzeczywiście zapewnić realizację, także w sposób wiążący, tego wszystkiego, co kapituła przedstawiła jako konkretne rzeczy do wprowadzenia w życie: aby uniknąć sytuacji, że wszystko „wyparuje” w postaci mglistych życzeń lub pragnień, albo w postaci „możliwych” propozycji, w rzeczywistości pozostawionych w gestii każdego brata lub jurysdykcji.
Ponadto pojawiają się 3 deklaracje dotyczące zaangażowania Zakonu w byłym Związku Radzieckim, prowincji w Rumunii, prowincji w Belgii.
Przytoczono również 15 not informacyjnych, przedstawionych – jak można przypuszczać – przez zarząd Zakonu. Zasługują one na wyszczególnienie, ponieważ świadczą o żywotności Zakonu w tamtym okresie. Są następujące:

1. Asyż – międzynarodowe franciszkańskie centrum dialogu (CEFID)
2. Asyż – międzynarodowe centrum promocji powołań (CIPV)
3. Rzym – franciszkańskie centrum studiów nad środowiskiem – podobne centra w Montevideo i Krakowie
4. Wiedeń – seminarium dla obszaru języka niemieckiego powstałe w ramach niesienia pomocy Austrii i prowincjom Europy Wschodniej
5. Lusaka – międzyfranciszkańskie centrum św. Bonawentury
6. Istambuł – projekt dotyczący przygotowania kleryków do posługiwania się językiem tureckim oraz do prowadzenia dialogu ekumenicznego i międzyreligijnego, z akcentem położonym na islam
7. Projekt Liban
8. Projekt Francja podjęty w celu ożywienia obecności Zakonu w tym kraju
9. Projekt Skandynawia: Szwecja-Dania
10. Projekt Węgry
11. Projekt Czechosłowacja
12. Projekt Bułgaria i Kościół grecko-wschodni
13. Projekty w byłym Związku Radzieckim
14. Pomoc dla prowincji znajdujących się w trudnej sytuacji
15. Asyż – Caput et Mater totius Ordinis

Zakończenie
Pierwszą część opowieści z kapituły generalnej nadzwyczajnej w Meksyku zatytułowałem Wydarzenie nie do zapomnienia. Dla niżej podpisanego ta rekonstrukcja była miłym wydobyciem z pamięci pięknego wydarzenia. Wzbudziło to we mnie dwie proste refleksje, którymi pokornie dzielę się w ramach zakończenia.
Po pierwsze: są wspólne momenty i inicjatywy, których potrzebujemy. Zasługują na dobre przygotowanie, nie przejmując się zbytnio tym, co zewnętrzne, a raczej skupiając się na treści, upewniając się, że naprawdę pomogą wytyczyć kierunek.
Druga myśl skłania do rozważenia cennego stwierdzenia Vita consecrata: „Szczególne znaczenie mają kapituły”, podczas których „każdy instytut jest wezwany (…) do rozeznania, w świetle Ducha Świętego, odpowiednich sposobów zachowania i uobecnienia w różnych sytuacjach historycznych i kulturowych charyzmatu instytutu oraz jego dziedzictwa duchowego” (nr 42). Uważam, że kapituła w Meksyku umiejętnie wprowadziła to mądre wskazanie w życie.

✠ Fr. Gianfranco Agostino GARDIN
Treviso, 18 listopada 2022 r.