I. Powody obchodzenia rocznicy

WPROWADZENIE

Na dziedzińcu krużgankowym Świętego Konwentu w Asyżu – miejscu z widokiem na Perugię i na całą dolinę Spoletańską, miejscu tak drogim dla każdego z nas, braci, którzy czujemy się tam jak w domu – umieszczona jest tablica z napisem:

Między Tupinem a wodą, co kanie
Ze wzgórz, gdzie pamięć Ubalda jaśnieje,
Stok żyzny kłoni się po górskiej ścianie.

On to Perugię raz ziębi, raz grzeje
Od strony Porta Sole; w tyłach wzgórza
Gualdo z Nocerą pod uciskiem mdleje.

W miejscu, gdzie stromość z lekka się wydłuża,
Słońce tam wzeszło człowieczego rodu,
Jak owo, co się z Gangesu wynurza.

Kto więc wspominać chce owego grodu,
Nie mówże: „Asyż”, bo rzekłbyś za mało,
Lecz: „Wschód”, bo słusznie zwać go mianem Wschodu.

Kto wie, ile razy te słowa przewinęły się przed oczami tych, którzy mieli szczęście odwiedzić to miejsce. Są to wersety 43-54 Pieśni XI, zaczerpnięte z trzeciej części Komedii (Raj), którą tradycja nazwała boską, gdyż w niej – jak stwierdza sam autor – „ziemia i niebo przykładały dłoni” (Raj, XXV, 2). Jest to Pieśń w całości poświęcona Biedaczynie, którego pochwałę wygłasza św. Tomasz z Akwinu, tak jak w Pieśni następnej nasz św. Bonawentura będzie wysławiał św. Dominika.
W tym roku przypada siedemsetna rocznica śmierci autora i zarazem protagonisty, Dantego Alighieri, uważanego za ojca języka włoskiego, ale także za największego poetę chrześcijaństwa. Obchody rocznicowe zainaugurowano 4 września 2020 r. w Rawennie, mieście, w którym ukończył swój poemat oraz w którym zmarł i został pochowany.
Na kolejnych stronach skupimy się na niektórych aspektach życia i twórczości poety, którego talent literacki daleko wykroczył poza granice jego własnej ojczyzny, zwanej przez niego „pięknym krajem, gdzie «sì» dźwięczy tak miękkimi głoski” (Piekło, XXXIII, 80). Z pewną dumą opowiemy nie tylko o relacji między Dantem, św. Franciszkiem i franciszkanami jego czasów, ale także o zainteresowaniu, jakie franciszkanie w późniejszych wiekach poświęcili jemu i jego poematowi.
Do wszystkich kierujemy zachętę, aby przeczytać – albo jeszcze raz przeczytać – Boską komedię, być może zaczynając od najbardziej znanych Pieśni. Nie powinno to być dla nikogo trudne, choćby dlatego, że jest to dzieło szeroko rozpowszechnione, przetłumaczone na różne języki europejskie, południowoamerykańskie, a także azjatyckie i afrykańskie.
Jesteśmy pewni, że może to być nie tylko przyjemna lektura, ale przede wszystkim coś pożytecznego w przebyciu naszej codziennej drogi od „bryłki, co ziemską dzikość w nas zażega” (Raj, XXII, 151), do celu, o którym wszyscy marzymy i którego wszyscy pragniemy: „Miłości, co wprawia w ruch słońce i gwiazdy” (Raj, XXXIII, 145).

Na chwałę Jezusa Chrystusa i Jego sługi Franciszka…
i na cześć Dantego Alighieri, „naszego” poety!

Bracia z Centrum Dantego w Rawennie

Kolejność zagadnień:

I
POWODY OBCHODZENIA ROCZNICY

Dnia 4 września 2020 r., w obecności prezydenta Republiki Włoskiej Sergio Mattarella, zainaugurowano w Rawennie siedemsetną rocznicę śmierci Dantego Alighieri, która miała miejsce w tym mieście między 13 a 14 września 1321 r., „w dniu – jak pisze Giovanni Boccaccio w swoim Trattatello in laude di Dante – kiedy w Kościele celebruje się podwyższenie Krzyża Świętego” (XIV). Sam Boccaccio wspomina, że ciało największego poety przeniesiono „do braci mniejszych” (XV), gdzie w ich kościele św. Piotra Większego, popularnie zwanym wówczas i dziś kościołem św. Franciszka, odbył się pogrzeb, a następnie pochowano go na przyległym cmentarzu.

Obchody rocznicowe mogą stać się okazją – jak zaznaczył papież Franciszek – aby „postać Alighieri i jego dzieło zostały na nowo zrozumiane i docenione, a także by towarzyszyły nam na naszej osobistej i wspólnotowej drodze. Komedia może być bowiem odczytywana jako wielka wędrówka, a wręcz jako prawdziwa pielgrzymka, zarówno osobista i wewnętrzna, jak i wspólnotowa, kościelna, społeczna i historyczna. Stanowi ona paradygmat każdej autentycznej podróży, w której ludzkość jest wezwana do porzucenia tego, co Dante określa «bryłką, co ziemską dzikość w nas zażega» (Raj, XXII, 151), aby osiągnąć nowy stan, naznaczony harmonią, pokojem, szczęściem”[1]. Nie po raz pierwszy papież wskazuje na postać i twórczość wielkiego poety.

W ubiegłym stuleciu – by tylko na tym poprzestać – Benedykt XV uczynił to z okazji rocznicy przypadającej w 1921 r., stwierdzając, iż szczególnym powodem, dla którego również Kościół powinien obchodzić tę „uroczystą rocznicę z wdzięczną pamięcią i z wielkim udziałem ludzi”, jest fakt, że „Alighieri jest nasz”[2]. W 1921 r. papież poświęcił Dantemu encyklikę, która kończy się następującymi słowami: „Jest niebiańskim pragnieniem, aby te obchody rocznicowe sprawiły, że gdziekolwiek nauczałoby się literatury, Dante winien być otaczany należytym szacunkiem i stawać się dla uczniów nauczycielem doktryny chrześcijańskiej, ponieważ, komponując swój poemat, nie miał innego celu, jak tylko «podnieść śmiertelników ze stanu nędzy», czyli grzechu, i «doprowadzić ich do stanu szczęśliwości», czyli łaski Bożej (Dante Alighieri, Epistola XIII, 15)”[3].

Tę samą myśl podjął później św. papież Paweł VI. W 1965 r., w siedemsetną rocznicę urodzin tego, którego nazwał „panem najwyższej pieśni”, tak pisał: „Ktoś mógłby może zapytać, dlaczego Kościół katolicki, z woli i z działania swej widzialnej Głowy, tak bardzo stara się uhonorować pamięć florenckiego poety i uczcić go. Odpowiedź jest prosta i natychmiastowa: ponieważ Dante Alighieri jest nasz na mocy szczególnego prawa, nasz, to znaczy wyznający wiarę katolicką, bowiem we wszystko tchnął miłość do Chrystusa; nasz, ponieważ bardzo kochał Kościół, którego cześć opiewał; nasz, ponieważ uznawał i czcił w papieżu wikariusza Chrystusa na ziemi”. Papież nie przemilczał wówczas faktu, że głos poety „podniósł się i zabrzmiał ostro przeciwko niektórym papieżom i że z goryczą napominał instytucje kościelne oraz ludzi, którzy byli sługami i przedstawicielami Kościoła”, uznając zarazem, że ta krytyka nigdy nie zachwiała „jego mocną wiarą katolicką i synowskim uczuciem wobec Świętej Matki Kościoła”[4].

„Nasz”, a więc stawiający pytania nam jako synom tej Matki, ale także jako franciszkanom: choć niepewny pozostaje fakt, że – jak utrzymuje pewna tradycja – Dante był tercjarzem franciszkańskim, albo nawet nowicjuszem w Zakonie, to jednak pewne jest, że kochał naszego ojca, św. Franciszka, któremu, jako jedynemu ze wszystkich, poświęcił całą Pieśń w Komedii. Kochał też rodzinę franciszkańską, której właśnie z tego powodu nie szczędził ostrych wyrzutów, że oddaliła się od ewangelicznego ideału Biedaczyny. Dlatego też i my możemy powiedzieć, że „Dante jest nasz”, a potwierdzamy to – jak zachęcał Paweł VI w cytowanym liście apostolskim – nie z egoistyczną zarozumiałością, ale raczej po to, by wziąć odpowiedzialność za wsłuchanie się i dalsze rozbrzmiewanie jego głosu. Wraz ze św. papieżem Janem Pawłem II jesteśmy bowiem przekonani, że jego arcydzieło, „budząc wzniosłe emocje i najwyższe przekonania, wciąż może zaszczepić odwagę i nadzieję, ukierunkowując trudne egzystencjalne poszukiwania człowieka naszych czasów na Prawdę, która nie zanika”[5].

W dniu 10 października 2020 r. papież Franciszek przyjął w Watykanie delegację z Rawenny, która przywiozła do poświęcenia złoty krzyż ofiarowany przez Pawła VI na grób Alighieri. Po ostatnich pracach renowacyjnych ten „znak wiary i nadziei” został ponownie umieszczony tam, gdzie go złożono 19 września 1965 r. w obecności 35 arcybiskupów i biskupów franciszkańskich uczestniczących w Soborze Watykańskim II[6]. Przy tej okazji papież zapowiedział, że w obecnym roku obchodów rocznicowych – w ciągłości ze swymi poprzednikami – przedstawi obszerniejszą refleksję dotyczącą „naszego” Dantego[7].

[1] Przesłanie do przewodniczącego Papieskiej Rady Kultury z okazji obchodów 750. rocznicy urodzin Dantego Alighieri, 4 maja 2015 r. Na stronie internetowej: http://www.vatican.va/content/francesco/it/messages/pont-messages/2015/documents/papa-francesco_20150504_messaggio-dante-alighieri.html (na tej samej stronie www.vatican.va są zamieszczone również wersje w językach francuskim, angielskim, portugalskim, hiszpańskim i niemieckim).

[2] List Nobis, ad catholicam do Pasquale Morganti, arcybiskupa Rawenny-Cervia, z okazji sześćsetnej rocznicy śmierci Dantego Alighieri, 28 października 1914 r. Na stronie internetowej: http://www.vatican.va/content/benedict-xv/it/letters/1914/documents/hf_ben-xv_let_19141028_nobis-ad-catholicam.html.

[3] Encyklika In praeclara summorum z okazji sześćsetnej rocznicy śmierci Dantego Alighieri, 30 kwietnia 1921 r. Wersja włoska na stronie internetowej: http://www.vatican.va/content/benedict-xv/it/encyclicals/documents/hf_ben-xv_enc_30041921_in-praeclara-summorum.html (na tej samej stronie www.vatican.va są zamieszczone wersje w językach francuskim i angielskim).

[4] List apostolski Altissimi cantus z okazji siedemsetlecia urodzin Dantego Alighieri, 7 grudnia 1965 r. Na stronie internetowej: http://www.vatican.va/content/paul-vi/la/motu_proprio/documents/hf_p-vi_motu-proprio_19651207_altissimi-cantus.html; wersja włoska na stronie: http://www.gliscritti.it/approf/sacchi/paolo6.htm; wersja  angielska na stronie: https://d2y1pz2y630308.cloudfront.net/2287/documents/2016/12/PPaulVIMotuPro2.htm.

[5] Przemówienie wygłoszone na zakończenie recytacji fragmentu Boskiej komedii, 31 sierpnia 1997 r. Na stronie internetowej: http://www.vatican.va/content/john-paul-ii/it/speeches/1997/august/documents/hf_jp-ii_spe_19970831_dante.html (na tej samej stronie www.vatican.va są zamieszczone również wersje w językach angielskim, portugalskim i hiszpańskim).

[6] La croce di Paolo VI sulla tomba di Dante. Trentacinque arcivescovi e vescovi francescani hanno assistito alla cerimonia (Krzyż Pawła VI na grobie Dantego. W uroczystości wzięło udział 35 arcybiskupów i biskupów franciszkańskich), w: L’Osservatore romano, 20-21 września 1965 r., s. 1.

[7] Zob. Przemówienie do delegacji z archidiecezji Rawenna-Cervia z okazji obchodów Roku Dantego, 10 października 2020 r. Na stronie internetowej: http://www.vatican.va/content/francesco/it/speeches/2020/october/documents/papa-francesco_20201010_arcidiocesi-ravenna-cervia.html.