Dante, powszechnie znany jako autor, ale też „bohater” Boskiej komedii, napisał inne dzieła, które w porównaniu z nią są określane jako „mniejsze”.
Z okresu florenckiego pochodzą niektóre rymowane wiersze z gatunku komedio-realistycznego, ale przede wszystkim wiersze miłosne o inspiracji dolce stil novo (słodki nowy styl), z których większość zebrał w niewielkiej książeczce Vita nuova (Życie nowe). „W tym wczesnym utworze, pisanym prozą przeplataną wierszem, sławi swoją miłość do Beatrice, zapoczątkowując temat miłości bezinteresownej: przedmiotem i celem poematu jest sama pochwała ukochanej kobiety, dla której żadne wydarzenie, nawet śmierć, nie może jej w żaden sposób warunkować. Pod koniec książki Beatrice rzeczywiście umiera i w ostatnim sonecie poeta opowiada o doznanej wizji, w której kontempluje ją w chwale raju, a zarazem obiecuje sobie, że nie będzie już o niej więcej mówił, dopóki nie będzie mógł tego zrobić w taki sposób, by «powiedzieć o niej to, czego jeszcze nigdy nie powiedziano o żadnej innej»” (XLII)[1].
W pierwszym okresie wygnania powstały – obok nowych pieśni miłosnych, ujawniających odmienny styl, silnie realistyczny, i innych zaangażowanych pieśni o zagadnieniach doktrynalnych (tzw. „pieśni duchowe”) – dwa z trzech dzieł pisane prozą: po łacinie De vulgari eloquentia (O języku ludowym) i w języku ludowym Convivio (Biesiada). Oba pozostały niedokończone, zaś datowane są na lata 1303-1307, a więc przed rozpoczęciem pisania poematu.
„Użycie języka ludowego w traktacie filozoficznym, jakim jest Convivio, staje się aktem rewolucyjnym, świadomie dokonanym przez Dantego, który uzasadnia to w Księdze I: zamiarem szerzenia nauki – prawdziwego źródła szczęścia dla człowieka, istoty rozumnej – także wśród niepiśmiennych (stąd tytuł Convivio, biesiada, na której autor łamie chleb wiedzy z tymi, co nie są w stanie go zasmakować), a zarazem wyzwaniem ukazania rzeczywistych możliwości nowego języka ludowego, zdolnego wyrazić każde bardziej wyszukane pojęcie na równi z łaciną i przeznaczonego do zastąpienia, jak «nowe słońce», tego «używanego», zdążającego już do zmierzchu”[2].
Drugi traktat, De vulgari eloquentia, napisany po łacinie i ze względu na swój temat skierowany szczególnie do ludzi pióra, zamierza to samo dostojeństwo właściwe dla łaciny nadać „ludowej mowie”, ustanawiając dla niej te same reguły, które rządzą językiem antycznym, a tym samym czyniąc ją zdolną do opiewania nawet najwznioślejszych treści, wyrażanych w stylu dostosowanym do dramatu.
Trzecim ważnym dziełem prozatorskim Dantego, jedynym ukończonym, jest traktat Monarchia, w którym wykłada własną doktrynę polityczną, osnutą wokół problematyki relacji między Kościołem a cesarstwem.
Zachowało się też trzynaście Listów Dantego, z których najważniejsze są trzy: jeden napisany z okazji włoskiej wyprawy Henryka VII, cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego; kolejny skierowany do włoskich kardynałów zebranych na konklawe w 1314 r. i broniący sprawy powrotu papieża do Rzymu; w innym przekazuje podeście Werony Francesco della Scala trzecią Pieśń Komedii.
To właśnie w tym ostatnim liście (XIII) Dante podaje nie tylko tytuł swojego największego dzieła („Zaczyna się Komedia Dantego Alighieri, Florentczyka z urodzenia, nie z obyczajów”, 28 [10]), ale także wyjaśnia swój zamiar: „Cel całego dzieła i jego części może być również wieloraki, to znaczy bliski i daleki; ale pomijając takie subtelne poszukiwania, można krótko powiedzieć, że cel całego dzieła i jego części mieści się w oderwaniu od stanu nędzy tych, którzy żyją tym życiem, i w doprowadzeniu ich do stanu szczęścia” (39 [15]).
W tym dziele jego geniusz znalazł swój pełny wyraz, przez co jego imię jest dziś znane na całym świecie, tak jak było znane we Włoszech w jego czasach. Kilka lat po jego śmierci Boccaccio w Trattatello in laude di Dante do tytułu Komedii dodał przymiotnik „Boska”, ale dopiero w prestiżowym wydaniu pod redakcją Ludovico Dolce, wydrukowanym przez Gabriele Giolito de’ Ferrari w 1555 r. w Wenecji, Komedia Dantego po raz pierwszy została zatytułowana tak, jak do dziś jest znana, czyli Boska komedia.
[1] Anna Maria Chiavacci Leonardi, Dante Alighieri. Invito alla lettura, Cinisello Balsamo, San Paolo, 2001, s. 11-12.
[2] Tamże, 12.
