Interpretacje, komentarze i upamiętnienie

„Dozór” franciszkanów nad Dantem nie ograniczał się jedynie do jego szczątków doczesnych, co w sumie i tak pozostaje zawężone do czasu i przestrzeni. Dotyczył również i przede wszystkim jego dzieła.
Wydaje się, że to właśnie florencki zakonnik Accursio Bonfantini, gwardian klasztoru Świętego Krzyża w 1318 r. i inkwizytor w Toskanii w latach 1326-1329, wkrótce po śmierci Dantego zorganizował na polecenie władz miasta publiczną interpretację Boskiej komedii w katedrze we Florencji.

Dante z Boską komedią między Petrarką a Giotto na fresku Benozzo Gozzoli (1452 r.) w absydzie kościoła św. Franciszka w Montefalco

Wśród najbardziej znaczących nazwisk minorytów, którzy przyczynili się do „powodzenia” Dantego, z pewnością należy wymienić Giovanni Bertoldi (1350 lub 1360-1445) z Serravalle, posiadłości rodzinnej Malatestów znajdującej się dziś na terytorium Republiki San Marino. Wiadomo, że minister prowincjalny z Marche (1405 r.), wielki przyjaciel rodziny Malatesta z Rimini, około 1409-1410 r. przejeżdżał przez Rawennę, gdzie zatrzymał się przy grobie wielkiego poety. Mianowany biskupem w Fermo w 1410 r., brał udział w soborze w Konstancji (1414-1418), gdzie na początku 1416 r., podczas długiej przerwy w obradach, kard. Amedeo di Saluzzo oraz angielscy hierarchowie Niccolò di Budwich i Roberto Halam poprosili go o przetłumaczenie Boskiej komedii na język łaciński, aby rozpowszechnić wśród wiernych religijne i moralne wartości dzieła. W ciągu zaledwie pięciu miesięcy (od stycznia do maja 1416 r.) ukończył przekład, a od lutego 1416 r. do stycznia 1417 r. komentarz. Wszystko to przygotował w Konstancji, bez korzystania z pomocy książkowych, polegając na swojej dobrej pamięci i studiach. Prośba o przetłumaczenie Boskiej komedii na łacinę podczas tak ważnego soboru była bardzo znacząca: to znak otwarcia na nowe czasy i znak nowej mentalności. Wystarczy pomyśleć, że w latach 30. XIV wieku omawianie poematu Dantego było stanowczo zabronione w szkołach katolickich, gdyż według cenzorów była to „śmiertelna trucizna podawana w wykwintnie wykonanym kielichu”. Bertoldi zmarł 15 lutego 1445 r. w Fano, gdzie wcześniej, w 1419 r., został biskupem.

Minorytą był także Antonio d’Arezzo, który w 1428 i w 1432 r. objaśniał Dantego w katedrze „Santa Maria del Fiore” we Florencji. Nie wiadomo, czy zlecono mu to zadanie ze względu na faktyczną znajomość dzieła Dantego, czy też z racji na jego duże zdolności oratorskie, które musiały przysporzyć mu szczególnej popularności wśród słuchaczy. Wiadomo jednak, że przy okazji tych oklaskiwanych odczytów kazał namalować we florenckiej katedrze portret Dantego z napisem: „Uczcijcie wielkiego poetę, / który jest nasz, a przetrzymuje go Rawenna, / bo nie ma nikogo, kto by się nad nim ulitował”[1].
Do spopularyzowania Dantego i jego dzieła przyczyniły się również malowidła, jak choćby te wykonane przez Benozzo Gozzoli w 1452 r. w absydzie kościoła św. Franciszka w Montefalco (Perugia), ukazujące historię życia św. Franciszka, powstałe na zlecenie gwardiana fr. Jacopo Macthioli. Bezpośrednio nad drewnianymi stallami chóru namalowano 23 tonda przedstawiające najznakomitszych uczonych i osobistości, którzy rozsławili Zakon minorytów i Trzeci Zakon franciszkański. W środku, tuż pod wielkim oknem, między Petrarką a Giotto, stoi Dante ukazujący Boską komedię otwartą na pierwszej części (Piekło). Poniżej umieszczono tekst: „theologvs . dantes . / nvllivs . dogmatis . expers” (Dante teolog znający każdą doktrynę), zaczerpnięty ze słów, którymi rozpoczyna się napis na grobie Dantego w Rawennie, ułożony przez Giovanni del Virgilio (żył on na przełomie XIII i XIV wieku).

Inkunabuł Boskiej komedii Dantego z komentarzem Cristoforo Landino poprawionym przez Pietro z Figino, wydrukowany w Wenecji przez Matteo Chodeca w 1493 r.

Po wynalezieniu druku franciszkanin Pietro z Figino, wikariusz generalny Zakonu w 1499 r., zredagował 4 z 15 wydanych inkunabułów. W XVI wieku dwa wydania opatrzone są skrótowcem „in bibliotheca S. Bernardini”, a dwa inne przygotował Pietro z Figline; w drugim z nich po raz pierwszy na stronie tytułowej pojawia się dopisek Boska, co potem upowszechniło się wraz z wydaniem Giolito w 1555 r.
Godny zapamiętania jest XVIII-wieczny franciszkanin konwentualny Baldassarre Lombardi z Vimercate (1717-1802), który w 1791 r. opublikował komentarz do Boskiej komedii, cieszący się wielkim powodzeniem i rozgłosem; był szeroko wykorzystywany nawet przez jego przeciwników i zarówno tekst Dantego, jak i komentarz doczekały się wielu wydań pośmiertnych. Choć dziś, wraz z postępem nauki, wartość tego komentarza bywa nieco pomniejszana, to w tamtych czasach dzieło Lombardiego było bardzo cenione i świadczyło o autentycznym zainteresowaniu poematem Dantego[2].

Strona tytułowa Boskiej komedii z komentarzem Stefano Ignudi, wydanym pośmiertnie przez Messaggero di S. Antonio – Basilica del Santo di Padova w 1948 r.

Zasługują tu przynajmniej na wzmiankę jeszcze inni franciszkanie konwentualni: fr. Francesco Villardi z Werony (1781-1833), który skomponował Pieśń na dzień urodzin Dantego, wydaną w 1819 r. w Weronie, oraz List o poemacie Dantego; fr. Antonio M. Adragna (1818-1890), autor komentarza do Boskiej komedii, którego rękopis zaginął podczas trzęsienia ziemi w Messynie w 1908 r.
Encyklopedia Dantego wymienia także fr. Stefano Ignudi (1865-1945) z Zakonu Braci Mniejszych Konwentualnych, ucznia Giacomo Poletto, którego zastępował w latach 1896-1904 na katedrze Dantego utworzonej przez papieża Leona XIII na Uniwersytecie Apolinarego (obecnie Laterańskim) w Rzymie. Napisał bardzo obszerny komentarz do Boskiej komedii (wydawany pośmiertnie w Padwie w latach 1948-1949) ze szczególnym uwzględnieniem dziedziny teologicznej i ascetycznej, a ponadto serię esejów o Dantem.

Okładka antologii dzienników Dantego wydanych w 2011 r. przy współpracy Centrum Dantego w Rawennie.

W tym kontekście nie sposób nie wspomnieć o bł. Gabriele Marii Allegra (1907-1976) z Zakonu Braci Mniejszych. W latach 1926-1929 był studentem w międzynarodowym kolegium św. Antoniego przy via Merulana w Rzymie, a wśród jego kolegów krążyła pogłoska, że zna na pamięć całą Boską komedię. I nie było to tylko młodzieńcze zauroczenie, bo będąc już misjonarzem w Chinach nadal poświęcał wieczory na lekturę Dantego. W okresie od 1 stycznia do 31 grudnia 1965 r. i od 1 stycznia do 16 grudnia 1967 r. napisał dwa dzienniki o Dantem. Jako franciszkanin, a także przez dawne osobiste zwyczaje, fr. Allegra czuł bliskość z Dantem. Z upodobaniem wspominał o zażyłości Zakonu franciszkańskiego z Dantem, zażyłości bardzo dawnej, jaką odnajdywał u św. Jakuba z Marchii (1391-1476), wytrwałego czytelnika Boskiej komedii, a jaką w bliższych nam czasach odnowiły takie osobistości, jak obserwant Marcellino da Civezza, urodzony jako Pietro Vincenzo Ranise (1822-1906), któremu Leon XIII zlecił krytyczne wydanie dwóch dzieł odkrytych w bibliotece watykańskiej: łacińskiego przekładu i komentarza poematu Dantego dokonanego przez Giovanni z Serravalle oraz tekstu włoskiego z komentarzem przygotowanym przez Bartolomeo z Colle (Bartolomeo Lippi) w drugiej połowie XV wieku. Fr. Allegra wyczuwał, że Dante odpowiada na pytania jego serca, a także na duchowe potrzeby ludzi, których spotykał (stąd jego entuzjastyczna aprobata dla Costantino Babini, który organizował lectura Dantis dla włoskich emigrantów we Francji). Jeśli w samym sercu franciszkanizmu fr. Allegra – jak wielu misjonarzy – widział stan wygnania (owo bycie advena zalecane przez samego Franciszka), to w swoim całkowitym zaangażowaniu się w ewangelizację mógł z pewnością odczuć, jak bardzo Dante pasuje do Zakonu: Dante, exul immeritus i cały pochłonięty mówieniem ludziom o Bogu, był dla niego franciszkaninem par excellence[3].

Wśród zakonników franciszkańskich, którzy w nieodległych czasach umiłowali i rozpowszechniali dzieło Dantego, przypomnijmy fr. Attillio Mellone (1917-2005) z Zakonu Braci Mniejszych. W 1942 r. ukończył on studia teologiczne, pisząc pracę pt. Ogólna doktryna Dantego Alighieri o stworzeniu. Kulminacją jego pasji było powstanie w 1971 r. w klasztorze św. Franciszka i św. Antoniego w Cava de’ Tirreni – z pomocą Fernando Salsano, znawcy Dantego – Lectura Dantis Metelliana i zredagowanie m. in. 18 haseł w Encyklopedii Dantego (Treccani).
Na koniec pozostał fr. Leone Cicchitto OFMConv (1887-1972) z Montàgano (Campobasso), który w Miscellanea francescana opublikował różne artykuły, zebrane później w tomie zatytułowanym Postille bonaventuriano-dantesche (Rzym 1940), podkreślające relacje doktrynalne między Dantem a doktorem serafickim św. Bonawenturą.


[1] Gino Zanotti, La biblioteca del Centro Dantesco in Ravenna. Dai manoscritti alle edizioni del Settecento, Ravenna, Longo, 2001, s. 12.
[2] Tamże, s. 13
[3] Gabriele Maria Allegra, Scintille dantesche. Antologia dai diari, red. Anna Maria Chiavacci Leonardi i Francesco Santi, Bologna, EDB, 2011.