Po południu 1 grudnia 2023 r. bazylika świętych Dwunastu Apostołów gościła licznie zgromadzonych zakonników i świeckich, w tym parafian, studentów i specjalistów w dziedzinie historii sztuki i archeologii, pragnących zapoznać się z nowym urządzeniem ołtarza z pierwotnego kościoła, strzegącego ab antiquo relikwie świętych apostołów Filipa i Jakuba Mniejszego, oraz z fragmentem polichromowanej mozaiki posadzkowej, niedawno odkrytej w krużganku klasztornym.
To doniosłe wydarzenie zrodziło się z inicjatywy fr. Francesco CELESTINO, gwardiana i proboszcza miejscowej wspólnoty zakonnej, i miało miejsce w ramach nowenny przed uroczystością Niepokalanego Poczęcia NMP.
Zwiedzanie ołtarza i mozaiki, dokonane pod kierunkiem fr. Agnello STOIA i fr. Simone SCHIAVONE, poprzedziły referaty dwóch prelegentów, którzy pomogli osadzić artefakty bazyliki w kontekście odrodzenia Rzymu w czasach bizantyjskich: prof. Alessandra GUIGLIA z uniwersytetu „La Sapienza”, jedna z czołowych światowych ekspertów w dziedzinie rzeźby wczesnośredniowiecznej i bizantyjskiej, opowiedziała o wyrobach rzeźbiarskich w bizantyjskim Rzymie w VI wieku; prof. Olof BRANDT z PXIIapieskiego Instytutu Archeologii Chrześcijańskiej przedstawił excursus o posadzkach stosowanych w mieście w tym samym okresie, podzielił się jako promotor najnowszymi osiągnięciami badań doktoranckich niżej podpisanego, nakreślił, jakie mogły być formy architektoniczne pierwszej bazyliki wzniesionej za papieża Pelagiusza I (556-561) i ukończonej przez jego następcę Jana III (561-572).
Uroczystość otworzył wikariusz generalny fr. Jan MACIEJOWSKI oraz fr. Francesco CELESTINO, który zwrócił się do mieszkańców miasta o zadbanie o zabytek będący dziedzictwem całej społeczności. Obecni byli przedstawiciele organizacji, które zezwoliły i nadzorowały renowację ołtarza i wykopaliska archeologiczne w krużganku: dr Antonio TEDESCHI z instytucji zajmującej się ochroną zabytków sakralnych z ramienia ministerstwa spraw wewnętrznych oraz inżynier Silvio SCREPANTI z gubernatoratu Państwa Watykańskiego. Przybyły również osoby zajmujące się kierownictwem naukowym, a mianowicie architekt Danila BARSOTTINI (urząd ochrony dziedzictwa archeologicznego, kulturowego i krajobrazowego w Rzymie) i prof. Giandomenico SPINOLA (Muzea Watykańskie), którzy opisali proces wykonawczy obu prac, ich harmonogram oraz zaangażowanie różnych kompetentnych profesjonalistów i naukowców.
Wystąpienia moderował prokurator generalny fr. Maurizio DI PAOLO, który zilustrował przebieg dwóch prac: ołtarza i posadzki. Prace przy ołtarzu rozpoczęto w 2019 r., zaraz po rekognicji szczątków apostołów dokonanej za czasów ówczesnego proboszcza fr. Agnello STOIA, zaś wykopaliska archeologiczne promował i prowadził w 2021 r. archeolog fr. Simone SCHIAVONE.
Ołtarz, odkryty w 1873 r. po wybudowaniu krypty przez architekta Luca CARIMINI, popadł w zapomnienie. Projekt powiększenia otaczającego go wnętrza, kierowany przez architekta Marco SETTI na zlecenie regionalnego urzędu ochrony zabytków, ułatwił jego lepsze wykorzystanie, także dzięki odpowiedniemu systemowi oświetlenia. Cenny zabytek, wyjątkowy ze względu na swoją formę i obecność dużego wewnętrznego relikwiarza, został poddany dokładnemu i kompleksowemu oczyszczeniu i integracji szczelin zarówno w części nieruchomej (podstawa), jak i ruchomej (płyty z marmuru paonazzo i filary narożne z marmuru lunense); części te zostały zdemontowane i przeniesione do laboratorium. Czynności te umożliwiły wykonanie starannej dokumentacji graficznej, fotograficznej i opisowej, wykrycie współczesnych śladów ingerencji na fundamencie i starodawnych graffiti (krzyże, odręczne podpisy, rysunki) zarówno na mensie, jak i na pionowych ścianach zamykających, a także zrozumienie jego konstrukcji i jego funkcjonowanie. Konstrukcja była bowiem wyposażona w otwór frontowy (fenestella confessionis), zabezpieczony metalową kratą i zamykany dwuskrzydłowymi drzwiczkami, przez które wierni mogli zobaczyć święte repozytorium męczenników i dotknąć ich kości za pomocą tkaniny (brandea), która stawała się relikwiami ex contactu.
Eksploracja w krużganku doprowadziła natomiast do odkrycia interesującej mozaiki o długości 8 metrów, która stanowi pendant do symetrycznej mozaiki znalezionej w 1996 r. w kaplicy kard. BESSARIONE. Mozaikowa posadzka, podzielona na ćwiartki ozdobione różnymi linearnymi i kolistymi motywami geometrycznymi, wypełniona figurami przypominającymi duże rozety, należy do kategorii posadzek układanych z dużych płytek, występujących w Rzymie od połowy VI wieku i z niewielką liczbą potwierdzeń przez cały VII wiek. Ta posadzka, przerwana w środku przez wgłębienie wyłożone czerwonymi płytami porfirowymi do przechowywania relikwii Sabina, Klemensa i Tomasza (ze względu na jego colobion), pozostała w użyciu do końca XIV i początku XV wieku, kiedy poziom posadzki został podniesiony na polecenie papieża Marcina V, inicjatora przeprowadzonych prac rekonstrukcyjnych budowli w części opuszczonej i porzuconej po trzęsieniu ziemi w 1349 r. W XV wieku posadzka była trzykrotnie przerabiana, z czego dwa ostatnie razy można zauważyć w pobliżu murku z miejscami do siedzenia, biegnącego wzdłuż łuku absydy i powstałego w okresie przybycia braci mniejszych konwentualnych (1463 r.): w tamtym czasie kaplica była poświęcona św. Franciszkowi z Asyżu i służyła do modlitwy chóralnej.
Wynika stąd, że poszukiwanie korzeni bazyliki apostolorum Philippi et Iacobi z czasów bizantyjskich jest powiązane z odkrywaniem obecności rodziny franciszkańskiej, która przez prawie pół tysiąclecia strzeże śladów przeszłości w dużej mierze jeszcze nieznanej, ale należy mieć nadzieję, że uda się ją jak najszybciej odsłonić.
Fr. Simone SCHIAVONE
